ولنجک از واژه های فارسی “ول” و “ولنگ” آمده است.ولنجک محله ای در شمال غرب تهران در دامنه قله توچال است که جز از طریق کوه به هیچ حا راه ندارد و بن بست می باشد.از نظر لغوی ولنجک ترکیبی است از واژه “ولنج” یا همان “ولنگ” فارسی و حرف “ک” که کوچکی آن را می رساند.بنابراین “ولنجک” به معنای ” جای رها شده کوچک” است مانند ونک یعنی درخت کوچک.
ولنجک دهی بود در ۲ کیلومتری شمال غربی امامزاده صالح با ۸۰ نفر سکنه که همگی سادات بودند و شغلشان باغبانی و زراعت بود.دهی بود سردسیر که آبش از چشمه سار تامین میشد و محصولاتش غلات و میوه های مختلف بودند راه آن ماشین رو بود.
ولنجک محله ای اعیان نشین و شکارگاه اشراف قاجار بود.
از نظر تاریخی قدمت آن بیشتر از قدمت نام تهران می باشد.ولنجک کهن در عصر ساسانی زرتشتی بود. از عهد صفویه با ورود سادات مازندران ولنجک قدیم شکل گرفت و ولنجک جدید از آغاز دهه ی ۱۳۵۰ به وجود آمد و به تدریج گسترش یافت.
در شمیران ما خیابان و محله مقصود بیگ را در جنوب میدان تجریش داریم و چشمه ابراهیم بیگ را در دره سمت غربی ایستگاه دوم تله کابین توچال قرار دارد.اولین سنگ بنای ولنجک قدیم در دوره صفویه نهاده شد.شاه عباس اول چند خانواده از سادات را در ولنجک اسکان داد و نخستین مسجد پانصد سال قبل در آنجا احداث گردید.
سرتاسر دامنه های کوهستان توچال از جمله ولنجک به قاجارها تعلق داشت.
سادات ولنجک از اهالی مازندران بودند.
ماجرای صعود تاریخی فتحعلی شاه به قله توچال بی ارتباط به ولنجک نمی باشد زیرا کلیه وسایل برای شب مانی در توچال مانند چادر و هیزم برای برافروختن آتش بر سر قله را از دو روز قبل با قاطر و اسب از ولنجک به گردنه شهرستانک حمل کرده بودند.می توان حدس زد که روز ها به شکار اطراف توچال می گذشت و شاید همین برنامه ۲۵ سال بعد محمدشاه را به ولنجک کشانده باشد.(توچال از پیازچال تا قله را طی می کرد و از گردنه شهرستانک به پایین سرازیر می شد آثاری از راه ساهی هنوز باقی است و امروزه مسیر کوه پیمایی کلک چال – پیاز چال – توچال است.)
احداث یک کاخ در ولنجک به نام قصر محمدیه آغازگر مرحله جدیدی در تاریخچه ولنجک می باشد که سبب جلب توجه بزرگان عصر قاجار به این ناحیه و ایجاد محله هایی به نام باغ فردوس و محمودیه و زعفرانیه گردید.
زندگی در ولنجک از زمانی رونق گرفت که محمد شاه قاجار فرزند عباس میرزا که در باغ نگارستان اقامت داشت از هوای گرم نیاوران ناراضی بود و به توصیه صدراعظم خود حاج میرزا آقاسی برای ییلاق تابستانی دستور احداث قصری در ولنجک را دارد .محمدشاه به بیماری نقرص (تورم و درد پا ) مبتلا و در سال های آخر عمر زمینگیر یود.از این رو پزشکان زندگی در آب و هوای خوب را برای او تجویز کردند.با راهنمایی حسینعلی خان معیرالممالک محلی را در ولنجک برگزیدند و در پایان بهار ۱۲۶۴ کاخ بزرگی در آنجا ساختند که به نام پادشاه “قصر محمدیه ” معروف شد.
بر اساس رسم موجود در ایران هر حکومتی که به قدرت می رسید کلیه اموال و زمین های کشور جزو دارایی های شاه جدید می شد.
علاقه قاجاریان به دامنه های توچال ریشه در رابطه تهران با استر آباد (گرگان) به عنوان جزوی از مازندران داشت و البرز جنوبی محل گذر به آنجا بود.به ویژه کوهستان توچال از سوهانک تا ولنجک شکارگاه شاهان قاجار و محل تفریح آنها به شمار میرفت.
قاجارها سراسر منطقه توچال را در اختیار گرفتند و نسبت به باقی ماندن مالکیت آن در خاندان خود حساس بودند .فقط شخص پادشاه می توانست قسمتی از آن را به عنوان املاک سلطتنی به شخص مورد نظر خود واگذار کند.چنانکه ناصرالدین شاه سوهانک را به دوستعلی خان معیرالممالک ، دربند را به علی خان ظهیر الدوله ، سعد آباد را به جعفرمیرزا قاجار و ولنجک را به مجدالدوله بخشیده بود.
وضع زمین های ولنجک هم به عنوان جزوی از خالصه های تهران تا سلطنت ناصرالدین شاه نامعلوم بود.برای نخستین بار از سال ۱۲۶۹ هجری قمری صدراعظم میرزاحسین خان مشیرالدوله دست به تهیه صورت املاک و اعیان خالصه زد.علت آن هم بروز بحران اقتصادی در کشور بود که دولت را مجبور کرد برای تامین نیاز های مالی خود زمین ها را اجاره دهد تا کسب درآمد کند.
اما دامنه های جنوبی توچال قابل خریداری نبود ، زیرا به علت تعلق خاطری که شاهان قاجاریه به این ناحیه داشتند، زمین های آن را به ورثه خود واگذار می کردند.
بعد از قاجار ، رضا شاه نیز در جوار تپه علی خان (بام تهران ولنجک) مستقر شد و مانند شاهان قاجار در شمیران قصر ییلاقی ساخت.
رضاشاه با اینکه کلیه املاک و اموال احمدشاه و درباریان قاجار را به نفع خود و اعضای خانواده اش ضبط کرد ، از دست انذازی به زمین های ولنجک که ارثیه مجدالدوله و مجدالسلطنه (پدربزرگ و پدر دوین همسر خود توران امیر سلیمانی ) بود، خودداری ورزید.بنابراین ولنجک در دوران سلطنت او همچنان در مالکیت خانواده امیرسلیمانی باقی ماند.
روستای اسد آباد در سمت شرق ولنجک را به حاج میرزا سید زین العابدین داماد خود (شوهر ضیاءالسلطنه) امام جمعه تهران داد.پس از او سید ابولقاسم امام جمعه بعدی و نوه دختری ناصرالدین شاه ، اسدآباد را آباد کرد ، باغ هایش را توسعه داد و در آن ساختمان های جدیدی احداث نمود.
ناصرالدین شاه بیشتر وقت ها بین شمیران و شهرستانک رفت و آمد می کرد، در واقع دامنه های جنوبی کوهستان توچال طی دوران سلطنت طولانی او متعلق به خودش بود.
برخی از همشهریان یزدس سید ضیاء که متوجه شده بودند وی در کار خود موفق و ثرتمند شده است به ولنجک روی آوردند و شروع به خرید زمین های آنجا و ساخت ویلا و باغ در آن نمودند.
این منطقه که شن زار و پوشیده از علف کوهستانی بود ، به خاطر قرار گرفتن بر سر راه مازندران از زمان صفویه مورد توجه شاه عباس اول واقع شد ، در حالی که ساکنان بومی نداشت.در زمانی که روستای ولنجک به وجود آمد ، هنوز از محمودیه ، زعفرانیه و باغ فردوس نامی در کار نبود.این محله ها از هنگامی که قصر نیاوران توسط فتحعلی شاه و قصر محمدیه به وسیله محمد شاه ساخته شدند ، به خاطر دسترسی فوری شاهان قاجار به وزیران و درباریان خود ایجاد گردیدند.دوره شاهنشینی قاجار خیلی کوتاه بود ، ولی همین ام موجب جلب توجه ثروتمندان تهرانی و حتی بسیاری از بزرگان سراسر کشور به این ناحیه شد تا اینکه سرانجام ولنجک به محله اعیان نشین پایتخت تبدیل گردید.
ولنجک قدیم روستای کوچکی بود که حدود پانصد سال پیش به دستور شاه عباس اول با سکونت پنج خانواده از سادات مازندران (از نوادگان امام چهارم علی بن حسین) در کنار یک چشمه به وجود آمد.جای دقیق آن محل مسجد جامع ولنجک در شمالی ترین نقطه خیابان اعجازی (آصف) می باشد.(اعجازی نام یکی از ۵ خانواده بنیانگذار ولنجک قدیم بود که از راه کشاورزی و دامداری زندگی میکرد و خادم مسجد جامع ولنجک شد.)
کتاب خاطره ولنجک ( علی رحمانی – تیرداد )
سند هویت محله
جغرافیای تاریخی شمیران
تاریخچه شمیرانات
